นึกย้อนไปถึงฤดูร้อน พ.ศ. ๒๕๐๗ ณ หมู่บ้านชาวกวยแถบเชิงเขาพนมดองแร็ก เมื่อคราวเป็นเด็กน้อยอายุ ๖-๗ ขวบ เคยตามแม่ไปตักน้ำตั้งแต่ฟ้ายังไม่สว่าง แม่ให้ไปเป็นเพื่อน สงสัยว่าทำไมต้องไปแต่เช้ามืดขนาดนี้ พอไปถึงก็เห็นผู้หญิงทั้งสาวและวัยกลางคนนั่งบ้าง ยืนบ้าง มือก็จับไม้คานไว้ รอคิวตักน้ำ ใครที่ได้ตักน้ำก่อนก็จะได้หาบน้ำใสสะอาดกลับบ้าน

ตำนานเรื่อง “เนียง ด็อฮ ทม” (นางนมใหญ่) แพร่หลายอยู่ในจังหวัดสุรินทร์ มีนิทานเกี่ยวกับนางนมใหญ่ (ด็อฮ ทม หรือ เดาะทม) อยู่สองเรื่อง คือเรื่องเกี่ยวกับเมืองภูมิโปน กับเรื่องเกี่ยวกับเมืองสุรพินทนิคม เดือนนี้ขอเล่าเรื่องแรกก่อนครับ น่าเสียดายที่ผู้คนผ่านไปผ่านมาทางสุรินทร์โดยไม่รู้ว่า ที่อำเภอสังขะมีโบราณสถานปราสาทวัฒนธรรมเจนละที่เก่าแก่ที่สุดในดินแดนไทยตั้งอยู่ นั่นคือปราสาทภูมิโปน

กลองโทนของภาคอีสานที่ใช้กันประจำมีอยู่ ๒ แบบ ตัวกลองทำด้วยไม้เนื้อแข็ง หนังหน้ากลองจะใช้หนังวัว โทนชนิดนี้เวลาตีจะมีเสียงดังแน่นและเป็น ที่นิยมใช้ เพราะใช้ได้ทนนานคุ้มค่า

คำว่า ปาจิต อรพิม เป็นคำที่ผู้เขียนเลือกใช้เพื่อแสดงความเป็นกลาง ท่ามกลางความหลากหลายของการสะกดชื่อตัวละครเอกของนิทานเรื่องนี้ ในปัญญาสชาดก เรียก พระปาจิตตนางอรพิมพ์ ในวรรณกรรมคำกลอน เรียก พระปาจิตต นางออระภิม

หยดหยาดเข้มข้นนั้น ไหลหลั่งลงมาจากใบหน้าฉัน สีแดงไม่ต่างจากสีแดงของแถบสีขาวแดง ของสัญญาณห้ามจอดที่ทาไว้ขอบฟุตปาธ ตรงที่หน้าฉันถูกกระแทกอย่างแรง

ผมควรจะเขียนเรื่องนี้ก่อนเป็นปฐมแต่ก็ไม่ได้เขียน เพราะไปเขียนเรื่องของชิ้นเอกแต่ละชิ้นแต่ละแห่งของเมืองอุบลฯ ที่ตัวเองชอบชื่นชม ตระเวนไปแบบไร้ระบบ คิดถึงที่ไหนก็ไปที่นั่น แยกแยะกันไปตามความชอบ บางแห่งก็ผ่านเลยไปในขณะที่มันมีความสำคัญมากมากซึ่งต้องดูก่อนที่อื่นอื่นเพื่อความเข้าใจและสะดวกในการติดตาม แต่ผมก็ไม่ได้ทำกลับพาไปดูงานศิลปกรรมอันลํ้าค่าทางความงามอย่างตามใจตัวเอง ที่มาเขียนเรื่องของชิ้นเอกเมืองอุบลฯ ตามหลังนี่ก็เพราะคิดถึงความงามของชิ้นงานอันสำคัญที่พาผมให้รู้จักบ้านเกิดตัวเองดีขึ้น