คลองมหานาคนี้ขุดขึ้นโดยเชลยลาว เขมร ซึ่งถูกกวาดต้อนมา แล้วนำมาเป็นแรงงานในการขุดคลอง สร้างแปลงพระนคร หลังจากนั้นราวปีพ.ศ.๒๓๒๙ ทัพสยามนำกำลังเข้าตีนครรัฐปัตตานี หัวเมืองมลายู นำเชลยศึกชาวมุสลิมจำนวนมากเข้ามายังกรุงเทพฯ รวมทั้งชาวมุสลิมแขกจามที่นำมาจากสงครามกับกัมพูชาด้วย

ทัพของเจ้าพระยาธรรมาธิบดี(สมบุญ) ซึ่งรัชกาลที่๓ โปรดให้เป็นแม่ทัพคุมกำลังพลกรุงเทพฯและหัวเมืองเหนืออันได้แก่ เมืองพิษณุโลก 1,000 คน เมืองสวรรคโลก 500 คน เมืองสุโขทัย 600 คน เมืองพิจิตร 140 คน เมืองพิชัย 500 คน ปากเหือง 200 คน กองทัพเมืองเพ็ชรบูรณ์ เมืองหล่มศักดิ์ เมืองแก่นท้าว เมืองเลย

วันนี้มาต่อกันที่กองทัพของพระมหาเทพ(ป้อม) เจ้ากรมพระตำรวจ รัชกาลที่ ๓ ทรงโปรดเกล้าฯให้เป็นแม่ทัพฝ่ายตะวันออกยกทัพไปตีเวียดนามทางเหนือ(เหงะห์อาน) ในปีพ.ศ.๒๓๗๖ โดยยกทัพออกจากกรุงเทพฯพร้อมกับทัพเจ้าพระยาบดินทรเดชา(สิงห์) นำกำลังจากกรมพระตำรวจ ๔,๐๐๐ คน ไปรวบรวมกะเกณฑ์ไพร่พลหัวเมืองลาวตะวันออกอีก ๑๐,๐๐๐ คน

เคยพบ หินก่อล้อม ยุคโบราณมากมายหลายแห่งในแถบลำพูน-เชียงใหม่ อาทิ โบราณสถานดอยไซ (ต.ป่าสัก อ.เมือง จ.ลำพูน) เวียงเจ็ดลิน (ตีนดอยสุเทพ) ม่อนฤๅษี (ที่อ.แม่ออน เชียงใหม่) ล้วนแล้วแต่เก่าคร่ำนับพันปี เพราะเกี่ยวข้องกับประวัติศาสตร์ยุคต้นหริภุญไชยหรือไม่ก็เรื่อง ฤษี-มุนี หรือไม่ก็ ชาวลัวะ แทบทั้งสิ้น แต่ในตำนานกลับเรียกว่า กร๋อม หรือ กล๋อม

ความต่อจากครั้งที่แล้ว ก่อนที่ผมจะลงรายละเอียดการรบระหว่างกองทัพสยามกับกองทัพญวนที่คลองวามนาวในปีพ.ศ.๒๓๗๖ ขอเล่าถึงกองทัพหน้าของเจ้าพระยานครราชสีมาก่อนครับ ซึ่งเป็นกองทัพหนึ่งที่รวบรวมกะเกณฑ์ไพร่พลจากหัวเมืองลาวได้ประมาณ ๒๐,๐๐๐ คน แล้วยกลงมาเมืองเสียมเรียบของเขมร ทัพนี้เป็นทัพหน้า โดยมีทัพของเจ้าพระยาบดินทรเดชาเป็นทัพหลวง