ชื่อท่าฟ้อนแม่บทอีสาน (๑)
เมื่อกล่าวถึง “ท่ารำแม่บท” ของนาฏศิลป์ไทย ผู้คนทั่วไปมักจะนึกถึงท่ารำ “สอดสร้อยมาลา” “ผาลาเพียงไหล่” ฯลฯ คนส่วนใหญ่ไม่รู้จักชื่อท่ารำ (ฟ้อน) ของอีสาน
แม้ว่า วิทยาลัยนาฏศิลปร้อยเอ็ด จะได้หมอลำฉวีวรรณ ดำเนิน (ฉวีวรรณ พันธุ) ช่วยรวบรวมชื่อท่าฟ้อนอีสานไว้ได้จำนวนมากแล้วก็ตาม แต่ก็ยังมีชื่อท่าฟ้อนหลงหูหลงตาไปบ้าง
ชื่อท่าฟ้อนอีสานที่หมอลำฉวีวรรณ ดำเนินรวบรวมไว้มีดังนี้ (ข้อมูลจาก พีรพงศ์ เสนไสย.(๒๕๔๗). “สายธารแห่งฟ้อนอีสาน” หน้า ๒๕๓ – ๒๖๒. คลังนานาวิทยา. ขอนแก่น)
อาจารย์ฉวีวรรณ ดำเนิน (พันธุ) ได้กล่าวถึงที่มาของท่าฟ้อนแม่บทอีสานว่า ได้รับการถ่ายทอดมาจาก หมอลำชาลี ดำเนิน ผู้เป็นบิดานอกจากนั้นก็ได้มาจากหมอลำอาวุโสที่มีชื่อเสียงซึ่งมีท่าฟ้อนสวยงามแปลกตา จึงได้มารวมกับท่าฟ้อนของตนที่มีอยู่แล้ว เขียนลำดับกลอนลำแม่บทอีสานขึ้นมา เพื่อใช้ประกอบการเรียนการสอน และการแสดง ซึ่งในแต่ละท่าที่ได้รวบรวมมานั้นก็ได้มาจากหมอลำที่มีชื่อเสียง ดังนี้
๑. ได้มาจาก หมอลำชาลี ดำเนิน ผู้เป็นบิดา ถ่ายทอดให้ทั้งหมด ๑๙ ท่า ได้แก่
– ท่าหยิกไหล่ลายมวย
– ท่าลำเพลิน
– ท่าตีกลองกินเหล้า
– ท่าหงส์บินเวิ่น
– ท่าตาขำตีงัว
– ท่าคนเมาเหล้า
– ท่าอีแหลวบินเซิ่นเอาไก่น้อย
– ท่าอีเกียจับไม้
– ท่าสาวน้อยประแป้ง
– ท่าตำข้าว
– ท่าเต่าลงหนอง
– ท่ากาเต้นก้อน
– ท่าเสือออกเหล่า
– ท่าฟ้อนอุ่นมโนราห์
– ท่าตุ่นเข้าฮู
– ท่าช้างชูงวง
– ท่าเกี่ยวข้าวในนา
– ท่าช้างเทียมแม่
– ท่าฟ้อนเกี้ยวซู้
๒. ได้จาก หมอลำเปลี่ยน วิมลสุข ประมาณ ๑๐ ท่า ได้แก่
– ท่าพรหมสี่หน้า
– ท่าผู้เฒ่านั่งฟังธรรม
– ท่าทศกัณฐ์โลมนาง
– ท่าควายเถิกใหญ่แล่นเข้าชนกัน
– ท่านกเจ่าบินวน
– ท่าสักสุ่ม
– ท่านับเงินตรา
– ท่าไถนา
– ท่ากวยจับอู่
– ท่าหนุมานถวายแหวน
๓. ได้จาก หมอลำเคน ดาเหลา ๘ ท่า ได้แก่
– ท่าแฮ้งหย่อนขา
– ท่ากาตากปีก
– ท่าหลีกแม่เมีย
– ท่าปู่สิงหลาน
– ท่าลิงหลอกเจ้า
– ท่าลายมวย
– ท่าผู้เฒ่านั่งผิงไฟ
– ท่าแข้แก่งหาง
๔. ได้จาก หมอลำจันทร์เพ็ญ นิตะอินทร์ ๔ ท่า ได้แก่
– ท่าพายเฮือส่วง
– ท่าคนเข็นฝ้าย
– ท่ายูงรำแพน
– ท่างมปลาในนํ้า
๕. ได้จาก หมอลำสุบรรณ พละสูรย์ ๖ ท่า ได้แก่
– ท่าลมพัดพร้าว
– ท่าสาวลงท่ง
– ท่าสาวแม่ฮ้างลงท่งถือหวิง
– ท่าคนขาแหย่ง
– ท่ากินรีชมดอก
– ท่าพิเภกถวยครู
๖. ได้จากหมอลำผีฟ้าในพิธีกรรม ๑ ท่า คือ
– ท่าเลี้ยงผีไท้
หมอลำฉวีวรรณ ดำเนิน รวบรวมท่าฟ้อนอีสานได้ ๔๘ ท่า และแต่งกลอนลำอธิบายไว้ด้วยท่านผู้สนใจหาอ่านได้จากหนังสือที่อ้างอิงไว้ข้างต้น
จากกลอนลำแม่บทอีสานจะเห็นได้ว่ามีชื่อเรียกท่ากำกับทั้ง ๔๘ ท่า ดังนี้
๑. ท่าพรหมสี่หน้า
๒. ท่าทศกัณฐ์โลมนาง
๓. ท่าช้างเทียมแม่
๔. ท่าช้างชูงวง
๕. ท่ากาเต้นก้อน
๖. ท่าหยิกไหล่ลายมวย
๗. ท่าแฮ้งหย่อนขา
๘. ท่ากาตากปีก
๙. ท่าหลีกแม่เมีย
๑๐. ท่าลมพัดพร้าว
๑๑. ท่าเสือออกเหล่า
๑๒. ท่าเต่าลงหนอง
๑๓. ท่าตีกลองกินเหล้า
๑๔. ท่าคนขาแหย่ง
๑๕. ท่าตาขำตีงัว
๑๖. ท่าควายเถิกใหญ่แล่นเข้าชนกัน
๑๗. ท่าสาวลงท่ง
๑๘. ท่าเกี่ยวข้าวในนา
๑๙. ท่าตุ่นเข้าฮู
๒๐. ท่าพิเภกถวยครู
๒๑. ท่าฟ้อนเกี้ยวซู้
๒๒. ท่ายูงรำแพน
๒๓. ท่าอีแหลวบินเซิ่นเอาไก่น้อย
๒๔. ท่าสาวน้อยประแป้ง
๒๕. ท่าเลี้ยงผีไท้
๒๖. ท่าพายเฮือส่วง
๒๗. ท่ากวยจับอู่
๒๘. ท่าปู่สิงหลาน
๒๙. ท่าผู้เฒ่าฟังธรรม
๓๐. ท่าลำเพลิน
๓๑. ท่าหงส์บินเวิ่น
๓๒. ท่าคนเมาเหล้า
๓๓. ท่าผู้เฒ่านั่งผิงไฟ
๓๔. ท่าลิงหลอกเจ้า
๓๕. ท่าสักสุ่ม
๓๖. ท่าอีเกียจับไม้
๓๗. ท่าตำข้าว
๓๘. ท่างมปลาในนํ้า
๓๙. ท่านกเจ่าบินวน
๔๐. ท่ากินรีชมดอก
๔๑. ท่าคนเข็นฝ้าย
๔๒. ท่าแม่ฮ้างลงท่งถือหวิง
๔๓. ท่าไถนา
๔๔. ท่าลายมวย
๔๕. ท่านับเงินตรา
๔๖. ท่าหนุมานถวายแหวน
๔๗. ท่าแข้แก่งหาง
๔๘. ท่าอุ่นมโนราห์
อย่างไรก็ตาม ในบท “กลอนฟ้อน” ของหมอลำที่ ดร.ปรีชา พิณทอง รวบรวมไว้ในหนังสือ “ไขภาษิตโบราณอีสาน” ก็ยังมีชื่อท่าฟ้อนหลายชื่อที่ไม่เหมือนกับชื่อ ๔๘ ชื่อข้างต้น
จึงจะขอนำมาเสนอในฉบับหน้า
