ขะลำ วัฒนธรรมในชาติพันธุ์อีศาน
ชาติพันธุ์อีศาน มีระเบียบแบบแผนการ ปกครองบานเมืองและการควบคุมสังคมสืบเนื่องกันมายาวนาน นอกจากฮีต ๑๒ คอง ๑๔ เป็นแนวปฏิบัติแล้วยังมีข้อห้ามอีกคือขะลํา หรือคะลํา ซึ่งมีการอบรมบอกสอนลูกหลานรับช่วงกันมาเป็น ช่วง ๆ นับว่าเป็นมรดกตกทอดมาจากโบราณ เป็นความเชื่อดั้งเดิม ไม่ปรากฏในประมวลกฎหมายใด ๆ เป็นแต่เพียงสิ่งที่ปฏิบัติสืบทอดต่อ ๆ กันมา
กฎข้อห้ามหรือข้อขะลำนี้ไม่ใช่เฉพาะชาติพันธุ์อีศานเท่านั้น ชาติพันธุ์อื่น ๆ ก็มีการบัญญัติข้อห้ามสําหรับการปฏิบัติตนและการควบคุมสังคม เพื่อให้เกิดความเป็นระเบียบเรียบร้อยและสงบสุข สังคมโบราณดั้งเดิมที่ยังไม่มีการตรากฎหมายเป็นลายลักษณ์อักษรโดยคณะใด
การมีข้อห้ามจึงเกิดจากการสั่งสมประสบการณ์ของสังคมมายาวนานจนเป็นข้อสรุปได้ว่า ชาติพันธุ์ลาวเรียกว่า “ขะลํา”ขะลํา หรือ คะลํา เป็นภาษาลาว มีความหมายว่า ข้อห้าม, ข้อต้องห้าม ห้ามกระทําสิ่งอันไม่เป็นสิริมงคล สิ่งที่ไม่เหมาะไม่งาม สิ่งที่เป็นบาปเป็นกรรม ไม่สมศักดิ์ศรีของความเป็นมนุษย์ถ้าใครไม่ขะลําหรือขะลําไม่ได้ก็อาจจะเกิดเสนียดจัญไร ทํา มาหากินไม่ขึ้นไม่เจริญรุ่งเรือง เสมือนมีอุปสรรคขัดขวางอยู่, ได้รับเหตุอันตรายแก่ตนและคนรอบข้าง หรือเกิดความเสื่อมเสียแก่ชีวิตจนเกินจะแก้ไขได้ และนําไปสู่ความหายนะอับปาง การ “ถือขะลํา” จึงเป็นวัฒนธรรมเก่าแก่ของคนลาวและชาติพันธุ์อื่น ๆ ในภูมิภาคนี้ที่ซึมซับความเชื่อเดียวกัน ข้อขะลำส่วนใหญ่อิงอยู่กับหลักธรรมของพระพุทธศาสนา และอาจถือได้ว่าเป็นพระธรรมศาสตร์ ในการควบคุมสังคมให้ร่มเย็นเป็นสุข ทุกคนในสังคมนั้นจะต้องปฏิบัติตามข้อขะลํา นับแต่พระมหากษัตริย์ลงมาจนถึงข้า ทาส ไพร่ บริวาร
วัฒนธรรมการขะลําในวิถีชีวิตประจําวันมีมากมาย นับแต่การขะลำของกิน ขะลำเกี่ยวกับการยืน ขะลำเกี่ยวกับการเดิน ขะลำเกี่ยวกับการนั่งการนอน ขะลําเกี่ยวกับงานศพ ขะลําทางไสยศาสตร์ และขะลำทั่ว ๆ ไป ดังนั้นการขะลำจงครอบคลุมวิถีชีวิตการดํารงชีวิต ไม่มีใครรู้ว่าใครคือผู้บัญญัติข้อความถอยคำสอนเกี่ยวกับการขะลำต่าง ๆ นี้รู้แต่ว่านี่คือ คําสอนของบรรพบุรุษที่จําติดต่อกันมาชั่วลูกชั่วหลาน ข้อขะลําร้อยแปดขะลํานี้บรรพบุรุษไม่ได้ยืนยันไว้ว่า เป็นจริงและถูกต้องเสมอไป แต่อย่างน้อยก็เป็นหลักฐานให้ลูกหลานรุ่นหลังได้พิสูจน์กัน และเป็นข้อเตือนใจในการประพฤติปฏิบัติตน
ผู้เฒ่าผู้แก่มักจะสอนว่า “คนจะเป็นคนได้เต็มคน เป็นคนอย่างสมศักดิ์ศรีก็ต้องสามารถขะลําได้” โดยเฉพาะอย่างยิ่งพวกผู้ชายที่จะรํ่าเรียนคาถาอาคมทางไสยศาสตร์ถ้าขะลําไม่ได้ก็เรียนไม่สําเร็จหรือเรียนได้คาถาอาคมก็ไม่ศักดิ์สิทธิ์ข้อขะลําของพวกที่เรียนคาถาอาคมนี้ก็มีขะลําเนื้อสัตว์เลื้อยคลานบางชนิด
ต่อไปนี้คือตัวอย่างข้อขะลําบางส่วนที่ยกมาให้ศึกษาพอมองเห็นเป็นแนวทางต่อไป
การขะลําเกี่ยวกับการกินก็มี
ผู้ใหญ่กินเงื่อนผู้น้อย ขะลำ, ผัวกินเงื่อนเมีย ขะลํา ความหมายโดยรวมคือ ผู้หลักผู้ใหญ่ผู้เฒ่าผู้แก่กินสํารับข้าวเดนเด็ก ๆ ผัวกินเดนเมีย ขะลํา (ห้าม),ถ่มนํ้าลาย คายขี้มูก ขะลํา, กินข้าวโต โสความเผิ่น (กินข้าวตัวเองนินทาผู้อื่น) ขะลํา ได้กินซิ่นบ่ส่งอาได้กินปลาบ่ส่งปู่ (ได้กินเนื้อไม่ส่งอา ได้กินปลาไม่ส่งปู่) ขะลำ, ผู้น้อยกินก่อนผู้ใหญ่ เมียกินก่อนผัว ขะลำ ขะลําเกี่ยวกับการกินยังมีอีกสํามะปิ (แปลว่า ฯลฯ)
ขะลําเกี่ยวกับการยืนก็มี
ผู้หยิงยืนเยี่ยว ขะลํา, ผู้น้อยยืนใกล้ผู้ใหญ่ ขะลํา, เขยสะใภ้ยืนใกล้เจ้าโคตรเจ้าวงศ์ขะลํา และอีกสํามะปิ
ขะลําเกี่ยวกับการเดินก็มี
เดินกลางคืนผิวปาก ขะลํา, ไปบ่ลา มาบ่คอบ (ไปไม่ลา มาไม่ไหว้) ขะลํา, ไปจอบฟังเขาเว้าฟื้นกัน (ไปแอบฟังเขานินทากัน) ขะลํา, ย่างใกล้เจ้าหัว เหยียบเงาเจ้าหัว (เดินใกล้พระเหยียบเงาพระ) ขะลํา ยังมีอีกสํามะปิ
ขะลําเกี่ยวกับการนั่งก็มี
ผู้หญิงนั่งขัดตะหมาด (นั่งสมาธิ) ขะลำ ยุคนี้ขะลําไม่คอยได้ หาผู้หญิงนั่งพับเพียบยากเต็มที แต่ไม่เป็นไรหรอก ผู้ชายสมัยนี้รับกันได้แล้ว, ผู้หญิงนั่งไขว่ห้าง ขะลํา อันนี้หาดูได้จากจอโทรทัศน์ที่มีดาราผู้หญิงเป็นพิธีกร, ผู้น้อยนั่งสูงกว่าผู้ใหญ่ ขะลํา, นั่งขวางประตู บันได ขะลํา, คนหนึ่งยืนคนหนึ่งนั่งคุยกัน ขะลํา, นั่งบนหัวนอนของตนหรือของคนอื่น ขะลํา ขะลําเกี่ยวกับการนั่งยังมีอีกหลาย
ส่วนขะลําเกี่ยวกับการนอนก็มีว่า
เป็นบ่าวเป็นสาวนอนแก้ผ้า ขะลํา (มันกะแหม่นละแหม) , นอนปิ่นหัวไปทางตะวันตกขะลำ, ก่อนนอนบ่ล้างตีน ลุกขึ้นบ่ล้างหน้า ขะลำ, เมียนอนก่อน ตื่นหลังผัว ขะลํา (สมัยนี้คงไม่ถือกันแล้ว), นอนควํ่า นอนหงาย นอนตะแคงซ้าย ขะลํา, นอนหงายเบิ่งดาบ คาบนมเมีย เลียคมมีด (จั๋งได๋ กะบ่ว่าขอแต่อย่าหลงคาบนมเมียจนหลับ บ่ควร) ขะลํา ฯลฯ
และการขะลําเกี่ยวกับงานศพก็มีดังนี้
จามในงานศพ ขะลํา, หามศพผ่านนาเขา วางศพลงกลางทาง ขะลำ, ตายสามวันแจกข้าว แจกข้าวในวันพระ ขะลํา, หามศพไปป่าช้า มองเหลียวหลัง ขะลํา ฯลฯ
ส่วนการขะลําทั่ว ๆ ไปก็มีไว้เหมือน ๆ กัน เช่น เวลาเข้าป่าล่าสัตว์
เอ่ยชื่อสัตว์ถูกล่า ขะลํา, ผัวไปค้าเมียเป็นเพศ (แตงตัว) ขะลำ, เอาของต่ำไว้สูง ขะลำ ไม่รู้เป็นไงผ้าซิ่น กางเกงในผู้หญิงเขาจึงถือเป็นของต่ำ เอาตากไว้สูง ๆ ไม่ได้, ใส่บาตรถามพระ ขะลำ, แบกฟืนขึ้นเรือนไม่แก้มัด ขะลํา, ลากไม้ทางปลาย ขะลํา, นุ่งผ้านุ่งซิ่นต่ำกว่าสะดือ ขะลำ, หัวโล้นอยากลำ หัวดำอยากเทศน์ ขะลํา, หญิงสองผัว เจ้าหัวสอง ขะลํา ฯลฯ
ข้อขะลําหรือข้อห้าม เป็นวัฒนธรรมทางความคิด จิตวิทยา และเป็นความเชื่อที่คนโบราณได้กลั่นกรองจากประสบการณ์การดําเนินชีวิต แล้วนํามาบัญญัติเป็นคําสอนแก่ลูกหลาน ข้อขะลําบางข้อยังใช้ได้มาจนถึงปัจจุบันนี้ถ้าใครปฏิบัติได้ก็ย่อมได้ความสุขและความสําเร็จในการดําเนินชีวิตและแม้ว่าข้อขะลําบางข้อจะไม่เหมาะสม สอดคล้องกับยุคสมัยที่เปลี่ยนไป แต่ก็เป็นหลักฐานทางวัฒนธรรม และสะท้อนภาพสังคมในอดีตได้อย่างชัดเจน
ข้อขะลําต่าง ๆ นี้แม้จะเป็นข้อห้าม แต่ก็ไม่ใช่ข้อบังคับ ใครไม่ปฏิบัติตามก็ไม่มีบทลงโทษแต่ประการใดโทษนั้นจะเกิดผู้ไม่ปฏิบัติตามมากกว่า เมื่อกระทําอย่างใดก็ได้รับผลอย่างนั้น ดังนั้น ข้อขะลําจึงเป็นแค่ข้อเตือนสติให้รู้จักระมัดระวังการกระทำ รู้จักยั้งคิด การเคร่งครัดในข้อขะลําจึงขึ้นอยู่กับตัวบุคคลและเป็นพิธีกรรมบางอย่าง
สังคมแต่ก่อนค่อนข้างสงบสุขด้วยเหตุปัจจัยหลายประการและการที่ผู้คนในสังคมถือขะลำได้ ก็เป็นส่วนหนึ่งในความสงบสุขนั้น สังคมทุกวันนี้ค่อนข้างยุ่งเหยิงวุ่นวาย ไม่เพียงแต่ผู้คนไม่ถือขะลำเท่านั้น กฎหมายไม่รู้กี่มาตราก็แทบจะไม่เคารพนับถือกันแล้ว
