บทกวี, ผญา, คำกลอน

“ไผมีความฮู้หาเงินก็ได้ง่าย ไผฉลาดฮู้เงินล้านก็แก่นถง” ใครมีความรู้ก็หาเงินได้ง่าย ใครฉลาดรู้เงินล้านก็แน่นกระเป๋า

ผญา เป็นสำนวนคำพูดที่ไพเราะ คมคายลึกซึ้ง สละสลวย คนอีสานนั้นเป็นคนมีโวหาร เจ้าบทเจ้ากลอน พูดจาเป็นคำคม มีสัมผัสคล้องจอง ไพเราะ น่าฟัง ไม่ว่าจะเป็นโอวาท คำสั่งสอน คำตักเตือน ห้ามปราม หรือคำเกี้ยวพาราสีของหนุ่มสาวอีสานในอดีต สมัยโบราณนั้นคนอีสานมักพูด เป็นสำนวนภาษาแบบผญาเป็นส่วนมาก คนอีสานถือว่า คนมีผญามากเป็นคนมีความรู้ มีเชาวน์ปัญญา ไหวพริบดี เป็นคนฉลาดหลักแหลม จะได้รับความเคารพนับถือจากบุคคลทั่วไป คำพูดจาเป็นลักษณะผญานี้เขา ถือว่า เป็นการพูดแบบมีศิลป์ แบบมี ญาน คือพูดมีสำนวนดีนั่นเอง ผญา พูดเป็นสำนวนได้หลายแบบ พูดเป็นสำนวน 2 คำ เช่น ฮักแพง เมือบ้าน ม่วนชื่น พูดเป็นสำนวน, 3 คำ เช่น เว้าถืกข้อ โสความเพิ่นญาติพี่น้อง, พูดเป็นสำนวน 4 คำ เช่น ฮักแพงกันไว้ เว้านัวหัวม่วน ของเน่าอย่ากิน, พูดเป็นสำนวน 5 คำ เช่น บ่นอนกะให้กล่อม ขี้คร้าน อยากกินดี มีน้องให้หมั่นออย, พูดเป็นสำนวน 6 คำ เช่น หลังสู้ฟ้าหน้าสู้ดิน อยากได้ข้าวให้เฮ็ดนา ลูกดีถามหาพ่อแม่, ผญาพูดเป็น 7 คำ เช่น บ่กินผักบ่มีเหยื่อท้อง หากทนทานเวียกงานจังแล้ว ฟังความเมียมันเสียพี่น้อง, นำก้นผู้เฒ่าแมวเป้าบ่กิน (ผญา 8 คำ), เฮาอาศัยพี่น้องพงศ์เชื้อ ให้เพิ่งกัน (ผญา 9 คำ) มดบ่มีหม่องซ่นปลาน้อยกะเมื่อยหัว ผญา 10 คำ เป็นต้น

“เห็นว่าเสือแสนฮ้าย เสือมีลายก็ลายต่าง ไผผู้ขึ้นขี่ได้ ใจต้องกล้ากว่าเสือ” (กลอนห่อผญา)

หยอกไฟได้หนี้ หยอกขี้ได้กิน เล่นกับไฟได้หนี้ เล่นกับขี้ได้กิน ไฟเป็นของร้อน และอะไรที่ร้อน ๆ ก็เปรียบเสมือนไฟ โดยเฉพาะไฟที่เกิดขึ้นในใจนั้นร้อนมากและก็เป็นไฟที่ดับยาก ไฟโลภ ไฟโกรธ ไฟหลง ๓ ไฟนี้ร้อนมาก เมื่อเกิดขึ้นกับใคร นอกจากจะเผาตัวเองแล้วยังเผาผู้อื่นด้วย นี่ยังไม่รวมถึงไฟอบายมุขอื่น ๆ

เอาลูกสะใภ้มาเลี้ยงย่า เหมือนเอาผีห่ามาไว้ในเรือน ความหมาย แม่ย่าหรือแม่ผัวกับลูกสะใภ้เปรียบเสมือน ขมิ้นกับปูน, เสมือนนํ้ากับนํ้ามัน ส่วนมากเข้ากันไม่ได้ ยังดีที่เป็นน้ำ อย่าง้นอยก็ยังมีความเย็นอยู่บ้าง ถ้าเป็นของร้อน แม่ย่ากับลูกสะใภ้อาจจะเปรียบเหมือนหมากับแมวก็ได้