ทองแถม นาถจำนง

ต้องไม่อัตวิสัยด้านเดียว ต้องดำเนินการสังเกตอย่างเป็นระบบรอบด้าน จะทำได้เช่นนั้นต้องสร้างจิตใจรักรับผิดชอบต่อการงาน ยืนหยัดซื่อตรงต่อความเป็นจริง ละทิ้งความเห็นแก่ตัว ความงมงาย ไสยศาสตร์ และลัทธิตามก้น เป็นต้น เมื่อข้อเท็จจริงขัดแย้งกับทัศนคติเดิมของตน ก็ต้องกล้าตรวจสอบและสลัดทัศนคติที่ผิดทิ้งไป

การสังเกตเป็นวิธีการที่มนุษย์เราดำเนินการค้นคว้าปรากฏการณ์ธรรมชาติภายใต้เงื่อนไขที่เกิดขึ้นตามธรรมชาติ กล่าวคือปล่อยให้มันดำเนินไปตามปกติของมัน เราไม่แทรกแซงปรากฏการณ์ธรรมชาตินั้น ปรากฏการณ์หรือสิ่งในธรรมชาติมีมากมาย ดังนั้นวิธีสังเกตก็มีมากมายต่าง ๆ กัน

ความสัมพันธ์ระหว่างมรรควิธีทางวิทยาศาสตร์กับมรรควิธีทางปรัชญา เป็นความสัมพันธ์ระหว่างสิ่งเฉพาะรายกับสิ่งทั่วไป มรรควิธีทางวิทยาศาสตร์เป็นวิธีการพิเศษเฉพาะราย มันรวมอยู่ในวิธีการทั่วไป วิธีการวิทยาศาสตร์วิธีหนึ่ง ๆ ก็คือการแสดงออกเป็นรูปธรรมของมรรควิธีทางปรัชญา วิธีการวิทยาศาสตร์วิธีใดใดก็ตาม ล้วนรวมเอามรรควิธีทางปรัชญาเข้าไว้ด้วย

วิธีการทางตรรกกำเนิดขึ้นในกระบวนการค้นคว้าทางวิทยาศาสตร์ พัฒนาการทางวิทยาศาสตร์แยกไม่ออกจากทฤษฎีการขบคิดที่ถูกต้อง การค้นคว้ากฏเกณฑ์แห่งการขบคิดทวีความสำคัญมากขึ้นเรื่อย ๆ นับตั้งแต่นักคิดรุ่นก่อน เช่น อริสโตเติล, ฟรานซิส เบคอน ฯลฯ ได้สร้างผลงานอันยิ่งใหญ่ไว้

นักวิทยาศาสตร์ที่ได้รับผลสำเร็จที่ยิ่งใหญ่นั้น นอกจากขึ้นกับเงื่อนไขหลายอย่าง เช่น ระดับวิทยาการและสภาพสังคมในขณะนั้นแล้ว การใช้มรรควิธีที่ถูกต้องก็มีความหมายมาก เช่น กาลิเลโอ, เคปเลอร์ อยู่ในยุคกลางซึ่งวิทยาการยังไม่เจริญ แต่ท่านมีมรรควิธีอันถูกต้อง จึงมีผลสำเร็จอันยิ่งใหญ่ เป็นต้น