ภูมิรัฐศาสตร์ภาคอีสาน และการลุกขึ้นสู้ของชาวอีสาน (๒)
อ้างอิง : กลุ่มสาระ การงานอาชีพและเทคโนโลยี โรงเรียนโกวิทธำรงเชียงใหม่. ๒๕๕๙. ภาคตะวันออกเฉียงเหนือ.
(ออนไลน์). แหล่งที่มา : http://www.eduktc.com/main.php?inc=chap&chid=1288. ๒๐ สิงหาคม ๒๕๕๙
การศึกษาทางภูมิรัฐศาสตร์ภาคอีสาน จะต้องมีความรู้ความเข้าใจภูมิศาสตร์พื้นฐาน ภูมิมิติหรือมิติทางพื้นที่ โดยจะต้องรู้ถึงที่ตั้ง ขนาดรูปร่าง เขตแดนตลอดจนลักษณะของพื้นที่ทรัพยากรธรรมชาติ ภูมิมิติต่าง ๆ ที่กล่าวถึงนี้เป็นองค์ประกอบสำคัญที่มีผลกระทบต่อความมั่นคง ผลทางเศรษฐกิจและวิถีชีวิตของผู้คนในพื้นที่
คำว่า ภูมิมิติ ในภาษาไทยหมายถึง พื้นที่ แต่ภาษาเขมรหมายถึง หมู่บ้าน (ประสิทธิ์ คุณุรัตน์ : ๒๕๓๐)
ภาคอีสาน ตั้งอยู่ในเขตร้อนของซีกโลกเหนือ พื้นที่ทั่วทั้งภาคได้รับพลังงานแสงอาทิตย์เข้มข้นมาก ทำให้มีอุณหภูมิโดยเฉลี่ยสูงสุดตลอดปี ซึ่งมีผลกระทบต่อลักษณะภูมิอากาศ พืชพันธุ์ธรรมชาติ ปัญหาทางการเกษตร ลักษณะวัฒนธรรม วิถีชีวิต การประกอบอาชีพของประชาชนในพื้นที่ ปริมาณฝนของภาคอีสานจะน้อย อันเป็นผลมาจากทางตอนเหนือของภาคมีทิวเขาภูพาน ทิวเขาอันนัมในเวียดนาม และทิวเขาภายในประเทศลาวกั้นฝนที่มากับลมมรสุมตะวันออกเฉียงเหนือเอาไว้บางส่วน
ทางตอนใต้ของภาคมีทิวเขาดงพญาเย็นทิวเขาพนมดงเร็ก ทิวเขาสันกำแพง กั้นฝนที่มากับลมมรสุมตะวันตกเฉียงใต้ สภาพทางภาคอีสานจึงมีความแห้งแล้งทุรกันดาร
ภาคอีสานมีพื้นที่กว้างใหญ่กว่าทุกภาค คือมีพื้นที่ ๑๖๘,๘๕๔ ตารางกิโลเมตร ประกอบด้วย ๒๐ จังหวัด มีประชากรมากที่สุดจำนวน ๒๑,๙๑๖,๐๓๔ ล้านคน พื้นที่ภาคอีสานมีชื่อเรียกโดยรวมว่าที่ราบสูงโคราช ขนาดของพื้นที่ตามหลักภูมิรัฐศาสตร์จะมีผลต่อความมั่นคงและความเจริญทางเศรษฐกิจอย่างมาก ภาคอีสานถือว่ามีขนาดกะทัดรัด เหมาะสมที่จะป้องกัน การดูแลปกครอง รักษาความมั่นคงสามารถแก้ปัญหาได้รวดเร็ว ประเทศที่มั่นคงขนาดกว้างใหญ่จะมีศักยภาพสูง มีอำนาจเหนือประเทศที่มีขนาดเล็ก ดังที่ปรากฏเชิงประจักษ์จากอดีตถึงปัจจุบัน
ลักษณะของภูมิประเทศของภาคอีสานพื้นที่ทางทิศใต้ ทิศตะวันตกและทิศตะวันตกเฉียงเหนือจะยกตัวสูงทำให้ทิศทางการไหลของนํ้าเทไปทางตะวันออก ดังปรากฏทิศทางการไหลของแม่นํ้าสายสำคัญ ไหลไปทางตะวันออกลงสู่แม่นํ้าโขง
จากการยกตัวของพื้นที่ทำให้เป็นแอ่งบริเวณกว้าง ทำให้ดูเป็นเหมือนรูปกระทะหงายส่วนกลางของภาคมีแอ่งนํ้าขนาดใหญ่สองแอ่งคือ แอ่งหนองหานหลวง จังหวัดสกลนคร และแอ่งหนองหานน้อย อำเภอกุมภวาปี จังหวัดอุดรธานี นอกจากนี้ยังมีพื้นที่ชุ่มนํ้า ที่มีความสำคัญนานาชาติขึ้นทะเบียนของเอเชียไว้ถึง ๑๒ แห่ง
แม่นํ้าสายสำคัญของภาคอีสาน ๓ สาย คือ แม่น้ำมูล แม่น้ำชี และแม่น้ำโขง
แม่นํ้ามูล กำเนิดจากเขาวง เขาสะเมิง และภูสามง่าม ในทิวเขาสันกำแพง อำเภอครบุรี จังหวัดนครราชสีมา แม่นํ้ามูลมีความยาว ๖๔๑ กิโลเมตร ไหลผ่านจังหวัด นครราชสีมา บุรีรัมย์ สุรินทร์ ศรีสะเกษ แม่นํ้ามูลและแม่นํ้าชีจะไหลไปบรรจบกันที่ตำบลหนองบ่อ อำเภอเฮืองจังหวัดอุบลราชธานี (สุวิทย์ ธีรศาสวัต)
แม่น้ำชี มีต้นกำเนิดอยู่ที่เขาอุ้มนาง กับเขายอดชี ในเทือกเขาเพชรบูรณ์ จังหวัดชัยภูมิ มีความยาว ๗๔๑ กิโลเมตร ไหลผ่านจังหวัดชัยภูมิขอนแก่น มหาสารคาม กาฬสินธุ์ ร้อยเอ็ด ยโสธร และอุบลราชธานี
แม่นํ้าโขง เป็นแม่นํ้านานาชาติ กำเนิดในที่ราบสูงทิเบต มีความยาวที่สุดของทวีปเอเชีย ๔,๕๙๐ กิโลเมตร ไหลผ่านประเทศจีน สหภาพเมียนมาร์ ลาว ไทย กัมพูชา ไหลลงทะเลจีนใต้ที่ประเทศเวียดนาม ส่วนที่ผ่านจังหวัดในภาคอีสาน คือ เลย หนองคาย บึงกาฬ นครพนม มุกดาหาร อำนาจเจริญ และอุบลราชธานี
แม่นํ้าอีกสายหนึ่งที่อยู่แอ่งของสกลนครคือ แม่นํ้าสงคราม กำเนิดจากภูผาเหล็ก ภูผาหักในทิวเขาภูพาน ในอำเภอส่องดาว จังหวัดสกลนคร และอำเภอโซ่พิสัย จังหวัดหนองคาย มีความยาว ๔๒๐ กิโลเมตร ไหลลงแม่นํ้าโขงที่อำเภอท่าอุเทน จังหวัดนครพนม
ทิศเหนือกับทิศตะวันออกของภาคติดกับสาธารณรัฐประชาธิปไตยประชาชนลาว (สปป.ลาว) โดยมีแม่นํ้าโขงกั้นอยู่ตลอดแนว เริ่มจากปากแม่นํ้าเหือง อำเภอเชียงคาน จังหวัดเลย ทอดยาวลงไปยาว ๘๒๕ กิโลเมตร แล้วไหลเข้าสปป.ลาว ตรงสุดทิวเขาพนมดงเร็ก ในอำเภอโขงเจียม จังหวัดอุบลราชธานี
ทิศใต้ติดกับประเทศกัมพูชา มีเทือกเขาพนมดงเร็กที่ทอดยาวจากอำเภอตาพระยาจังหวัดสระแก้ว ไปทางตะวันออกจนถึงปากแม่นํ้ามูล อำเภอโขงเจียม จังหวัดอุบลราชธานี มีความยาว ๕๔๔ กิโลเมตร เทือกเขาสันกำแพง เริ่มจากด้านทิศใต้ของดงพญาเย็น เขตอำเภอแก่งคอย จังหวัดสระบุรี ทอดยาวไปทางตะวันออกสุดของช่องตะโก อำเภอตาพระยา จังหวัดสระแก้ว มีความยาว ๑๘๕ กิโลเมตร
ทิศตะวันตก จรดเทือกเขาเพชรบูรณ์ กั้นภาคอีสานกับภาคกลาง เริ่มตั้งแต่อำเภอด่านซ้ายจังหวัดเลย ทอดยาวลงไปทางใต้จนถึงอำเภอบำเหน็จณรงค์ จังหวัดชัยภูมิ มีความยาว ๓๐๖ กิโลเมตร
เทือกเขาดงพญาเย็นมีแนวต่อจากเทือกเขาเพชรบูรณ์ ที่อำเภอบำเหน็จณรงค์ จังหวัดชัยภูมิ ทอดลงไปทางใต้ ถึงอำเภอเมืองนครนายกมีความยาว ๑๒๘ กิโลเมตร เทือกเขาภูพาน ทอดตัวในแนวทิศตะวันตกเฉียงเหนือไปยังทิศตะวันออกเฉียงใต้ เริ่มจากอำเภอนากลาง จังหวัดอุดรธานี ผ่านกาฬสินธุ์ สกลนคร มุกดาหาร ไปสิ้นสุดเหนือปากแม่นํ้ามูล อำเภอโขงเจียม จังหวัดอุบลราชธานี เทือกเขาภูพานกั้นระหว่างที่ราบแอ่งสกลนครกับที่ราบแอ่งโคราช
ที่ราบแอ่งสกลนคร อยู่ทางตอนเหนือของเทือกเขาภูพานกับแม่นํ้าโขง แม่นํ้าสำคัญคือแม่นํ้าสงคราม ไหลสู่แม่นํ้าโขงที่อำเภอท่าอุเทน พื้นที่ส่วนนี้เรียกว่า อีสานเหนือ ประกอบด้วย ๙ จังหวัดได้แก่ สกลนคร เลย มุกดาหาร นครพนม หนองคาย บึงกาฬ อุดรธานี อำนาจเจริญ กาฬสินธุ์
ที่ราบแอ่งโคราช อยู่ทางตอนใต้ของเทือกเขาภูพาน มีพื้นที่กว้างใหญ่เป็นที่ราบลุ่มของแม่นํ้ามูล-แม่นํ้าชี พื้นที่ส่วนนี้เรียกว่า อีสานใต้ ประกอบด้วย ๑๑ จังหวัดได้แก่ นครราชสีมา ชัยภูมิ ขอนแก่น มหาสารคาม หนองบัวลำภู ร้อยเอ็ด บุรีรัมย์ ยโสธร ศรีสะเกษ อุบลราชธานี สุรินทร์
ทางยุทธศาสตร์ถือว่า ภาคอีสานมีพื้นที่ห่างจากชายแดนมากพอในการเตรียมการเมื่อเกิดสงครามที่ชายแดน มีพื้นที่ในการจัดหายุทธปัจจัยได้เป็นอย่างดี ที่อำเภอนํ้าพอง จังหวัดขอนแก่น มีสนามบินซึ่งหากเปรียบเทียบกับสนามบินโคกตลาด อำเภอเลิงนกทา จังหวัดยโสธร สนามบินนํ้าพองจะปลอดภัยและจัดเตรียมได้ดีกว่า
ทางด้านเศรษฐกิจ ขนาดของพื้นที่จะมีทรัพยากรมากน้อยตามขนาดเล็กใหญ่ ทรัพยากรบนดิน ใต้ดินจะมีมากน้อยด้วย ปัจจุบันจากการสำรวจพบว่า ภาคอีสานมีทรัพยากรธรรมชาติมาก เช่น เกลือหิน โปแตส ปริมาณจำนวนมากของโลก รวมทั้งแหล่งก๊าซธรรมชาติ แหล่งปิโตรเลียมจำนวนมาก
ด้านวัฒนธรรม แหล่งอารยธรรมของโลกมักจะเกิดตามลุม่ น้ำสำคัญ เช่น แม่น้ำไนล์ แม่น้ำยูเฟตีสและไตรกีส แม่นํ้าฮวงโห แม่นํ้าคงคาเป็นต้น ลุ่มแม่นํ้าโขงมีพื้นที่กว้างใหญ่เป็นแหล่งอารยธรรมเก่าแก่ของโลกเช่นเดียวกัน สำหรับประชากรจำนวนมากของภาคก็เป็นกำลังงานกำลังพลของประเทศมาแล้วแต่อดีต
รูปร่างของภาคอีสาน มีรูปร่างเป็นสี่เหลี่ยมมีศูนย์กลางอยู่ที่จังหวัดมหาสารคาม ที่เรียกว่าสะดืออีสาน มีลักษณะเป็นแอ่งกระทะหงายขนาดใหญ่ พื้นที่ของภาคอีสานเมื่อวัดระยะจากทางตะวันออกถึงตะวันตก จากเหนือถึงใต้ จุดพิกัดของที่ภาคอีสาน แสดงให้เห็นว่า ภาคอีสานเป็นพื้นที่หัวใจ (Heart Land) ของเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ เป็นพื้นที่ที่ไม่มีทางออกทะเล(Land locked) ทำให้มีผลต่อความชื้นสัมพัทธ์การระเหยของนํ้า การคายนํ้าของพืช ทำให้เกิดสภาพความแห้งแล้งโดยเร็วและยาวนาน
จากการที่ภาคอีสานเป็นดินแดนหัวใจของภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ และมีเขตพื้นที่ยื่นเข้าไปในระหว่างประเทศอินโดจีน (ลาว กัมพูชา และใกล้เวียดนาม) สู่อ่าวตังเกี๋ย ครั้งสงครามเวียดนาม – สหรัฐอเมริกา ดินแดนแห่งนี้จึงถูกเลือกให้เป็นกองทัพอากาศถึง ๖ แห่ง คือสนามบินนครราชสีมา อุบลราชธานี อุดรธานี นครพนม สนามบินนํ้าพอง ขอนแก่น และสนามบินโคกตลาด อำเภอเลิงนกทา จังหวัดยโสธร เพราะเส้นทางการบินใกล้กว่าฐานทัพไซง่อน (นครโฮจิมินห์) (ประสิทธิ์ คุณุรัตน์ : ๒๕๓๐)
สิ่งหนึ่งที่เราต้องศึกษาความเป็นอีสาน คือมิติทางจิตวิญญาณ ปรัชญาการดำเนินชีวิตที่ปรากฏในวรรณกรรม ตำนานต่าง ๆ ของ ลาว-อีสาน ที่มักจะใช้ว่า วรรณกรรมสองฝั่งโขงและวัฒนธรรมลาวอีสาน
(อ่านต่อฉบับหน้า)
