ศิลปวัฒนธรรม – ประวัติศาสตร์

วัฒนธรรมไม่ใช่เพียงเรื่องประเพณี การทำบุญ การร้องรำ แต่เป็นวิถีชีวิต เป็นความสัมพันธ์ทางกาย ใจ สังคม สิ่งแวดล้อมรวมกันเป็นความเชื่อ ความรู้ ปัญญา คุณธรรม ความไว้ใจที่ร้อยรัดผู้คนให้เป็นหนึ่งเดียว เป็นพี่เป็นน้อง เป็นครอบครัว เป็นชุมชน ที่ทำให้เผ่าพันธุ์อยู่รอด

บุญบั้งไฟ เป็นบุญประเพณีประจำเดือน ๖ ตามฮีตสิบสองเดือนของชาวอีสาน แต่เดิมนิยมเรียกกันว่า “บุญเดือนหก” ซึ่งหากท่านไปร่วมชมขบวนแห่บั้งไฟในปัจจุบัน นอกจากจะตระการตากับบั้งไฟที่ประดับตกแต่งอย่างยิ่งใหญ่สวยงามแล้ว สิ่งที่ขาดไม่ได้ประกอบขบวนคือ “ท้าวผาแดงกับนางไอ่คํา” ที่นั่งมาบนม้าบักสามตามนิทานพื้นบ้านเรื่อง “ผาแดง – นางไอ่” ที่อธิบายสาเหตุการล่มสลายของเมืองหนองหารหลวง ดูเหมือนว่าวรรณกรรมเรื่องผาแดงนางไอ่ จะเป็นเรื่องเล่าคู่กับบุญบั้งไฟอย่างแยกไม่ออก

เมื่อกาลเวลาผ่านเข้ามาสู่เดือนมกราคม ซึ่งเป็นเดือนแรกของปีตามปฏิทินสุริยคติสากล ในเดือนมกราคมนี้มีวันสําคัญหลายวัน รวมถึง “วันครู” ที่กําหนดให้ตรงกับวันที่ ๑๖ มกราคม ของทุกปีทางอีศานฉบับนี้จะได้ชวนท่านผู้อ่าน “เปิดผ้าม่านกั้ง” เรื่องราวการบูชาพระคุณครูตามอริยะประเพณีอีสานโบราณ

คนอีสาน หรือคนที่อาศัยอยู่ในภาคอีสานมีมากมายหลายเผ่าพันธุ์ มีกลุ่มที่อยู่ที่นี่นานเป็นพัน ๆ ปี มีที่อพยพมาจากที่อื่นหลายร้อยปี ที่ผ่านมาบางกลุ่มอาจจะไม่สามารถหรือไม่อยากบอกว่าตนเองเป็นคนอีสาน เพราะเชื้อชาติดั้งเดิมนั้นชัดเจน และอาจมาอยู่ไม่นานอย่างคนเชื้อสายจีน เชื้อสายเวียดนาม

“กะเป๊ก” คืออะไร ถามคนส่วนใหญ่ไม่น่ามีใครรู้บางคนยังถามกลับว่า เป็นตัวอะไรหรือแต่ถ้าถามว่าแล้ว “หน่อไม้น้ำ” เล่าซึ่งเป็นอีกชื่อเรียกหนึ่งของกะเป๊ก บางคนบอกเคยได้ยินชื่อ และในบางคนนั้น อาจมีเพียงคนหรือสองคนที่รู้จัก และเคยกิน

ผมมีเพื่อนเป็นชาวออสเตรเลีย เคยเป็นผู้บริหารระดับสูงในองค์การสหประชาชาติเขาบอกว่า ในบรรดาภาษาทั้งหลายเขาชอบภาษาไทยมากที่สุด เขาพูดไม่ได้และฟังไม่รู้เรื่อง แต่เขาชอบสุ้มเสียงสำเนียงและท่วงทำนองของภาษาไทยเป็นอย่างยิ่ง เป็นภาษาที่ไพเราะที่สุด ได้ยินเมื่อไรก็ยิ้มได้เหมือนได้ฟังดนตรีที่ชื่นชอบประมาณนั้น

“ลักษณะไทย” “ความเป็นไทย” “อัตลักษณ์ไทย”? หัวข้อนี้เป็นปัญหาใหญ่สำหรับคนที่ทำงานด้านศิลปวัฒนธรรมไทย วงวิชาการไทยทํางานด้านนี้มามาก แต่บางช่วงก็ “หลง” ไปทาง “ไทยนิยม” มากไป

“ปากเซ” เป็นเมืองเอก หรือเมืองศูนย์กลางของแขวงจําปาสัก และยังถือเป็นศูนย์กลางเศรษฐกิจ การค้า การคมนาคม ของ สปป.ลาว ในเขตภาคใต้อีกทั้งยังเป็นศูนย์การศึกษาพระพุทธศาสนาที่ใหญ่ที่สุดของลาวอีกด้วย

อุบลราชธานี มีสมญานาม “เมืองนักปราชญ์” (Ubon Ratchathani – Mueang Nakbpraat) มาแต่ครั้งบรรพกาล นามนี้เป็นที่กล่าวขานในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๖ (พ.ศ.๒๔๕๓ – ๒๔๖๘) และมีเพียงเมืองอุบลราชธานี เมืองเดียวเท่านั้นในประเทศไทยที่ได้รับสมญานามนี้ซึ่งจะเห็นว่าเดิมมีการกล่าวว่า “คนอุบลฯ เป็นปราชญ์” ชี้เฉพาะระดับบุคคลเท่านั้น

คนทั่วไปมองว่าอีสานมีอนาคตที่สดใส จะดีขนาดไหน จะโชติช่วงชัชวาลหรือไม่ เพียงใด ขึ้นกับปัจจัยหลายอย่าง แต่ถ้าพิจารณาศักยภาพแล้วก็เชื่อว่ามีทางที่จะเจริญพัฒนาแบบ “มีแต่สิดีไปเมือหน้า”

เกาะเต่า ในทะเลอ่าวไทย มีพื้นที่ราว ๒๑ ตารางกิโลเมตร เชื่อไหมว่า ในแม่นํ้าโขงช่วงที่ไหลผ่านแขวงจําปาสัก ภาคใต้ของลาว มีเกาะขนาดใหญ่กว่าเกาะเต่าถึง ๔ เท่าตั้งอยู่ นั่นคือดอนโขง หรือเกาะโขง ตรงบริเวณที่แม่นํ้าโขงกว้างสุด ถึง ๑๕ กม. และยังมีเกาะแก่ง หรือที่คนลาวเรียก “ดอน” นับได้ถึงสี่พันดอน

ภูมิภาคอีสานบ้านเฮามหรสพที่บันเทิงเริงใจ และปลุกเร้าพลังให้ลุกขึ้นเต้นฟ้อนอยู่ได้ตลอดทุกยุคสมัยนั่นก็คือหมอลำ หมอลำคือศิลปะการแสดงที่อยู่คู่กับคนอีสานมาช้านาน จนมีคำพูดบอกว่า “ถ้าใครได้ยินเสียงแคนแล้วไม่ลุกขึ้นฟ้อนรำนั่นไม่ใช่คนอีสาน”